2- MAVZU: TIMSS XALQARO BAHOLASH DASTURI MAZMUN VA MOHIYATI. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINI MATEMATIK SAVODXONLIGINI TEKSHIRISH VA XALQARO BAHOLASH DASTURLARIGA TAYYORLASH

REJA

1. TIMSS xalqaro baholash dasturida matematika savodxonligini baholash.

2. TIMSS xalqaro tadqiqoti qamrov doiralari.

3. Tabiiy fanlar yoʻnalishining kognitiv sohalari. TIMSS testlarining tuzilishi va ulardan namunalar (Rossiya tajribasidan)

4. TIMSS (Trends in Mathematics and Science Study) maktab matematikasi va tabiiy fanlari bo'yicha ta'lim sifatini xalqaro monitoring tadqiqotlari TIMSS xalqaro tadqiqotining tabiiy fanlar yoʻnalishi: kognitiv sohalar.

TIMSS tadqiqotlari haqida umumiy ma’lumot. 4-sinf oʻquvchilarda matematik savodxonlik. Matematika fanida hayotiy koʻnikmalarini rivojlantirish. Matematik mazmun sohalari. Baholash mazmunining tarkibi. Mulohaza yuritishning muhim boʻlgan kognitiv oʻlchovi. Tabiiy fanlar yoʻnalishining kontent (mazmun) sohalari (hayot haqidagi fan, fizika fani, Yer haqidagi fan) mavzu sohalari, baholash maqsadlari. Mazmun sohalariga oid savol namunalari va baholash mezonlari tahlili. TIMSS xalqaro baholashning boʻlimlari. Baholash mezonining tarkibi. Mulohaza yuritishning muhim boʻlgan kognitiv oʻlchovi. Matematik mazmun sohasi va boʻlimlari. Sonlar va amallar. Ma’lumotlar bilan ishlash. Geometriya va oʻlchashlar. Tabiiy fanlar yoʻnalishining kognitiv sohalari (bilish, qoʻllash, mulohaza yuritish) ning tavsifi. Kognitiv sohalarga oid savol namunalari va baholash mezonlari tahlillari haqida umumiy ma’lumotlar va tasavvurlarga ega bo‘lasizlar.

TIMSS (Trends in Mathematics and Science Study) maktab matematikasi va tabiiy fanlari bo'yicha ta'lim sifatini xalqaro monitoring tadqiqotlari

TIMSS - IEA Ta’lim yutuqlarini baholash xalqaro assotsiatsiyasi tomonidan tashkil etilgan dastur. Ushbu tadqiqot dunyoning turli mamlakatlaridagi boshlang‘ich maktabning 4-sinf o‘quvchilari va 8-sinf o‘quvchilarining matematik va tabiiy fanlardan bilim darajasi va sifatini taqqoslash, shuningdek milliy ta’lim tizimidagi tafovutlarni aniqlash imkonini beradi.

Tadqiqot sikllarda - har to‘rt yilda bir marta amalga oshiriladi va shu paytgacha yetti marta amalga oshirildi: (1995, 1999, 2003, 2007, 2011, 2015 va 2019 yillarda).

Shu bilan birga, 1995-yildan beri uch marta (2015- yilda oxirgi marta) “Ilg‘or” o‘quv dasturi (Advanced TIMSS) o‘tkazilib, unda maktabning so‘nggi sinfidagi o‘quvchilarning yutuqlari o‘rganildi (O‘zbekistonda bu 11-sinf, AQShda - 12-sinf va boshqalar).

TIMSS xalqaro tadqiqotlarida har to‘rt yilda 4 va 8-sinf o‘quvchilarining o‘quv yutuqlari baholanadi, ular nafaqat bilim va ko‘nikmalarni, balki fanlarga bo‘lgan munosabati, qiziqishlari va o‘rganishga bo‘lgan qiziqishini ham o‘z ichiga oladi. Tadqiqot shu tarzda yaratilganki, uning natijalari har 4 yilda 4-sinf o‘quvchilari 8-sinf bo‘lganda ishtirokchi mamlakatlarning matematik va tabiiy ilmiy ta’limidagi tendentsiyalarni kuzatish imkonini beradi. Shunday qilib, boshlang‘ich maktablarda o‘quvchilarning yutuqlari, shuningdek boshlang‘ich maktabdan asosiy maktabga o‘tish davrida matematik va ilmiy ta’limdagi o‘zgarishlar kuzatiladi.

Bundan tashqari, tadqiqotda ishtirok etadigan mamlakatlarda maktab matematikasi va tabiiy fanlarini o‘qitish tarkibiy xususiyatlari, o‘quv jarayonining xususiyatlari, shuningdek, ta’lim muassasalari, o‘qituvchilar, o‘quvchilar va ularning oilalari xususiyatlari bilan bog‘liq omillar o‘rganiladi. Shu maqsadda, xalqaro testdan tashqari, tadqiqotda ishtirok etadigan o‘quvchilar, o‘qituvchilar va maktab ma’muriyatlari o‘rtasida so‘rov o‘tkaziladi. Olingan ma’lumotlar test natijalariga ta’sir ko‘rsatadigan omillarni aniqlash va tadqiqotda ishtirok etadigan mamlakatlarda matematik va tabiiy fanlar bo‘yicha ta’limning holatini tushuntirishga imkon beradi.

Tadqiqot o‘tkazish va uning vositalarini ishlab chiqishda dunyoning ko‘plab tadqiqot markazlari va professional tashkilotlari qatnashmoqda: Ta’lim Test xizmati (ETS Educational Testing Service, США ), Kanada statistika markazi (Statistics Canada), Ta’lim yutuqlarini baholash xalqaro assotsiatsiyasi kotibiyati (IEA, Gollandiya), Ta’lim yutuqlarini baholash xalqaro assotsiatsiyasining ma’lumotlarga ishlov berish markazi (DPC IEA – Data Processing Center IEA, Германия) va boshqalar. Xar xil mamlakatlar mutaxassislarining sa’y-harakatlarini muvofiqlashtirish maqsadida dunyoda yetakchi mutaxassislar iborat maslahat qo‘mitalari tuzilgan. Barcha tadqiqotlarni muvofiqlashtirish Boston kollejidagi Xalqaro muvofiqlashtirish markazi (ISC - International Study Center, Boston kolleji, AQSh) tomonidan bajariladi.

Tadqiqot vositalarining tavsifi

TIMSS tadqiqot vositalarini ishlab chiqish uchun asos sifatida matematikada va tabiiy fanlarda tekshiriladigan tarkibiy qismlarni baholashda umumiy yondashishlarni belgilovchi “TIMSSni baholashning asoslari va texnik xususiyatlari” (TIMSS Assessment Frameworks and Specifications) maxsus ramka hujjati ishlatiladi va tavsiflanadi. Unda matematikada va fanda o‘quv yutuqlarini baholash, testlar va test topshiriqlarini ishlab chiqish, topshiriqlarni bajarishda o‘quvchilar ko‘rsatishi kerak bo‘lgan kognitiv faoliyat turlari o‘quvchilar, o‘qituvchilar va o‘quv muassasasini faoliyatini tavsiflovchi asosiy omillar uchun zarur so‘rov ma’lumotlar va misollardan namunalar kiritilgan.

TIMSS xalqaro tadqiqot vositasi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

Yutuqlar testlari;

anketalar (o‘quvchilar, o‘qituvchilar, o‘quv muassasasi ma’muriyati, ta’lim sohasidagi mutaxassislar, tadqiqotlarning sifatini kuzatuvchi-ekspertlar uchun);

uslubiy yordam (ilmiy izlanishlarni tashkil etish va o‘tkazish bo‘yicha milliy koordinatorlar uchun qo‘llanma, namunalar olish bo‘yicha qo‘llanma, maktab koordinatorlari uchun qo‘llanma, testlar uchun qo‘llanma, javobsiz savollarni tekshirish bo‘yicha qo‘llanma, ma’lumotlarni kiritish uchun qo‘llanma va boshqalar);

Dasturiy ta’minot (ma’lumotlarni kiritish uchun sinf va o‘quvchilarni tanlash bo‘yicha)

Xalqaro testlar quyidagi tamoyillar asosida ishlab chiqiladi:

Tekshirilgan mazmun va o‘quv faoliyati turlarini yetarli darajada yoritib borish;

xalqaro testlarning ko‘pgina ishtirok etuvchi mamlakatlarda o‘rganilayotgan materialga maksimal darajada muvofiqligi;

testlarni bog‘liqligini ta’minlash;

sinov mazmunining matematik va tabiiy fanlar ta’limini rivojlantirish nuqtai nazaridan ahamiyati;

Yutuqlarni baholash uchun ishlab chiqilgan testlarning o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga muvofiqligi;

Ommaviy tadqiqotlar o‘tkazish talablariga muvofiqligi.

O‘quvchilarning matematik va tabiiy fanlar ta’limini baholash uchun testlar (har bir variantda) matematikada ham, tabiiy fanlar uchun ham topshiriqlarni o‘z ichiga oladi. Turli xil vazifalar qo‘llaniladi (javob tanlash, qisqa va to‘liq javob, amaliy topshiriqlar bilan).

NATIJALARNI BAHOLASH

4 va 8-sinf o‘quvchilarining matematikasi va tabiiy fanlarni baholash uchun test topshiriqlari nazariyasi qo‘llaniladi. Ushbu nazariya o‘quvchilarning cheklangan miqdordagi vazifalarni (60-70) bajarishi asosida va ularning shaxsiy xususiyatlarini, o‘qituvchilar va ta’lim muassalarining xususiyatlarini (savollarga javoblar) hisobga olgan holda, har bir o‘quvchi va har bir mamlakat uchun xalqaro miqyosdagi barcha vazifalarni alohida o‘quvchi yoki o‘quvchilar tanlanmasi tomonidan bajarish ehtimolini tavsiflovchi miqdoriy ko‘rsatkichlarga imkon beradi.

4 va 8-sinf o‘quvchilari uchun matematika va tabiiy fanlar bo‘yicha xalqaro test natijalari alohida qayta ishlanadi va tahlil qilinadi. Tadqiqot natijalarini statistik qayta ishlash natijasida har bir o‘quvchiga matematikadan va tabiiy fanlardan topshiriqlarni bajarish uchun alohida-alohida 1000 balli shkala bo‘yicha ball beriladi.

4 va 8-sinf o‘quvchilari uchun xalqaro baholar 1995-yilda yaratilgan bo‘lib, tadqiqotda qatnashgan barcha mamlakatlarning o‘rtacha ballari o‘rtacha 100 og‘ish bilan 500 deb qabul qilinganligini hisobga olib, barcha keyingi tadqiqotlar natijalari 1995-yil shkalasida ko‘rsatilib, taqqoslashga imkon beradi, natijalar va ularning o‘zgarishi tendentsiyalari aniqlanadi.

TIMSS 2011 tadqiqot natijalari

TIMSS 2011 tadqiqotida dunyoning 60 ta mamlakatidan 600000 ga yaqin o‘quvchilar qatnashdi. An’anaga ko‘ra, tadqiqotlarda Angliya, Shotlandiya, Shimoliy Irlandiya, Belgiya, Gonkong va Tayvanning fransuz tilida so‘zlashadigan qismi mustaqil ishtirokchilar sifatida taqdim etilgan, chunki ular ta’lim tizimida o‘ziga xos farqlarga ega.

Boshlang‘ich maktab bitiruvchilarining matematik va tabiiy fanlar bo‘yicha tayyorgarligini o‘rganish uchun 347 ta vazifa ishlatilgan (matematikadan 175 ta va tabiiy fanlar bo‘yicha 172 ta). Ushbu vazifalardan 28 ta blok (matematikadan 14 ta va tabiatshunoslik bo‘yicha 14 ta) tashkil etildi, ularning har biri ikki variantda takrorlandi. Jami 14 xil variant ishlatilgan. Xuddi shu prinsipga ko‘ra, 8-sinf uchun 14 ta variant shakllantirildi, ammo vazifalar soni ko‘proq - 434 (matematikada 217 va tabiiy fanlar bo‘yicha 217).Butun testga 4-sinfda 72 daqiqa (tanaffus bilan 36 daqiqa 2 ta test) va 8-sinfda 90 daqiqada (45 ta tanaffus bilan 2 ta test) berildi. Umuman olganda, 4-sinf o‘quvchilari uchun testning har bir variantida matematika va fan bo‘yicha 39-51 ta topshiriq, 8-sinf o‘quvchilari uchun esa 48-59 ta topshiriq mavjud.

O‘quvchilar natijalari 4 va 8-sinf matematika darslari 4-sinf (birinchi 50 ta mamlakatdan 20 tasi) 8-sinf (birinchi 42 ta mamlakatdan 20 tasi) [1]

[1].()

O‘quvchilar natijalari 4 va 8-sinf tabiiy fanlar darslari 4-sinf (birinchi 50 ta mamlakatdan 20 tasi) 8-sinf (birinchi 42 ta mamlakatdan 20 tasi) [2]

[2].()

TIMSS-2015 NATILALARI

O‘quvchilar natijalari 4 va 8-sinf matematika darslari 4-sinf (birinchi 49 ta mamlakatdan 20 tasi) 8-sinf (birinchi 39 ta mamlakatdan 20 tasi) [3]

[3].()

O‘quvchilar natijalari 4 va 8-sinf tabiiy fanlar darslari 4-sinf (birinchi 49 ta mamlakatdan 20 tasi) 8-sinf (birinchi 39 ta mamlakatdan 20 tasi) [4]

[4].()

11-sinflar natijalari matematika fizika [5]

[5].()

TIMSS testlarining tuzilishi va ulardan namunalar

(Rossiya tajribasidan)

Rossiya tajribasi misolida milliy baholash tizimini yaratish hamda mamlakat va hudud miqyosida ta’lim sifatini baholash tizimining ilmiy-metodik asoslari bo‘yicha mutaxassislar malakasini oshirishda ta’lim sifatini baholashga doir xalqaro tajribani o‘rganish, hududiy monitoring tadqiqotlari o‘tkazish va uning natijalaridan ta’lim sifatini oshirishda foydalanish yuzasidan takliflar ishlab chiqish.

Bugungi kunda Rossiyada ta’lim sifatini baholashning yagona tizimi shakllantirildi. Ushbu tizim mamlakatda ta’lim sifati to‘g‘risida to‘liq tasavvurga ega bo‘lish, maktablar faoliyatiga turli omillarning ta’sirini tahlil qilish va hisobga olish imkonini beradi. Buning vositasida maktablar o‘zini o‘zi baholaydi, mavjud muammolarni aniqlaydi, ota-onalar farzandlari bilimi to‘g‘risida kerakli ma’lumotlarga ega bo‘ladilar.

Testda matematika va tabiiy fanlardan testlar bo‘lishi, barcha savollarga javob berishga harakat qilish, yozish va hisoblash uchun qog‘oz va ruchkaga ega bo‘lish, Test 2 qismdan iborat bo‘lib, har qaysiga 36 minut vaqt berilishi va ular orasida qisqa tanaffus bo‘lishi, ekranning tepasining chap qismida topshiriqni bajarib bo‘lish uchun qolgan vaqt ko‘rsatilib turilishi, hamda ekranni chap tomonida qaysi topshiriqni berayotganinggizni shu savol nomeri yashil tusda bo‘lishi tushuntiriladi.

Bolalar o‘z qobiliyatlarining kuchli jihatlarini rivojlantirish va matematikani chuqur tushunish orqali foyda olishlari mumkin. Avvallambor, matematikani o‘rganish hayotda uchraydigan muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini shakllantirishda yordam beradi, qat’iyatlilikka o‘rgatadi. Matematika fani kundalik hayotda, masalan, hisob-kitob ishlari, taom tayyorlash, pul muomalasida va qurilish sohalarida muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, muhandislik, arxitektura, bugalteriya, bank ishi, biznes, tibbiyot sohasi, ekologiya, kosmonavtika sohalari kuchli matematik bilimga ega bo‘lishni talab qiladi. Matematika iqtisodiyot va moliyada, kompyuter texnologiyalari va dasturiy ta’minot yaratishda, axborot texnologiyalari va yangiliklardan xabardor bo‘lishda hayotimizda muhim ro‘l o‘ynaydi.

Ushbu darslikda TIMSS 2019 baholash qamrov doirasining matematika sohasini

baholashdagi ikkita bo‘limi taqdim etilgan:

• TIMSS Matematika – To‘rtinchi sinf

• TIMSS Matematika – Sakkizinchi sinf

TIMSS 2019 tadqiqoti matematika qamrov doirasi to‘rtinchi va sakkizinchi sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, 1995-yildan buyon har to‘rt yilda o‘tkazilib kelinadi. Yettinchi marotaba o‘tkazilishi belgilangan ushbu tadqiqot o‘zining 24 yillik tarixiga ega.

Umuman olganda to‘rtinchi va sakkizinchi sinflar qamrov doiralari TIMSS 2015 tadqiqotida foydalanilganiga o‘xshaydi. TIMSS 2015 ensiklopediyasidagi (Mullis, Martin, Goh va Cotter, 2016) ma’lumotlardan ko‘rish mumkinki, tadqiqotda ishtirok etuvchi davlatlarning o‘quv dasturlari, ta’lim standartlari va baholash doiralarini aks ettirish uchun alohida mavzularga kichik yangilanishlar kiritildi. Endilikda TIMSS 2019 tadqiqotidan eTIMSS ga o‘tishga e’tibor qaratilganligi sababli matematika qamrov doirasi yangilangan bo‘lib, qog‘oz shaklidagi topshiriqlardan raqamli (kompyuter) shakldagi topshiriqlarini baholashga o‘tiladi. Bundan ko‘zlangan maqsad kompyuter yordamida baholashning afzalliklaridan foydalanish bo‘lib, bu o‘z navbatida, qo‘llash va mulohaza yuritish mazmun sohalarida baholashning yangi va takomillashtirilgan metodlarni yaratilishiga olib keladi.

TIMSS 2019 tadqiqoti doirasida matematikani baholash tizimi ikki yo‘nalishda tashkil etilgan:

• Fanga oid sohalarni baholashga mo‘ljallangan mazmun sohasi;

• Fikrlash jarayonlarini baholashga mo‘ljallangan kognitiv soha.

2021-yilda chop qilingan o‘quvchilarni xalqaro tadqiqotlarga tayyorlashga mo‘ljallangan 4-axborotnomada TIMSS xalaqaro topshiriqlaridan 4-sinflar uchun matematika fanidan 50 ta, tabiiy fanlardan 52 ta hamda 8-sinflar uchun matematika fanidan 50 ta tabiiy fanlar yo‘nalishida 32 ta topshiriq va ularning yechimlari namuna sifatida berilgan. TIMSS tadqiqotida o‘quvchilarning natijalarini baholash, bizni an’anaviy baholash tizimimizdan farqli ravishda, ikkita o‘lchov asosida amalga oshiriladi:

Baholanadigan mavzu bo‘yicha mazmunni bilishni o‘lchash (mazmun sohasi o‘lchovi)

Mavzu bo‘yicha o‘quvchilarning fikrlash ko‘nikmalarini o‘lchash (kognitiv o‘lchov).

Matematika kontent domenlari

4-sinf: sonlar, o‘lchashlar va geometriya, ma’lumotlar bilan ishlash

8-sinf: sonlar, algebra, geometriya, ma’lumotlar bilan ishlash, statistika va ehtimollik.

Tabiiy fanlar kontent domenlari

4-sinf: hayot haqidagi fan, fizika va Yer haqidagi fan.

8-sinf: biologiya, kimyo, fizika va Yer haqidagi fan.

4 va 8-sinflar uchun matematika va tabiiy fanlarning kognitiv domenlari: bilish, qo‘llash va mulohaza yuritish.

TIMSS tadqiqotida har bir test topshiriqlari bir qator fikrlash ko‘nikmlarini qamrab oladi, jumladan, o‘quvchilarning olgan bilimlarini qo‘llay olishlari, muammolarni hal qilish, vaziyatlar yuzasidan mulohaza qilish uchun tahliliy va mantiqiy fikrlash.

Kognitiv domenlar matematika va tabiiy fanlar uchun ham, ikkala sinf uchun ham bir xil bo‘lib, matematika va tabiiy fanlarga oid tushunchalarni o‘rganishda, so‘ngra ushbu tushunchalarni qo‘llash va ular yordamida mulohaza yuritishda amalga oshiriladigan bir qancha kognitiv jarayonlarni qamrab oladi. Shuningdek, TIMSS tadqiqotida tabiiy fanlardan ilmiy amaliyotlar kontent domenlariga integratsiya qilinadi, jumladan, tabiiy yo‘nalisgdagi barcha fanlar uchun asos bo‘lgan, o‘quvchilar ilmiy tadqiqotlar o‘tkazishda tizimli ravishda qo‘llaydigan kundalik hayot va maktabda egallagan ko‘nikmalar shular jumlasidandir. Quyida keltirilgan 2 ta jadvalda TIMSS 2019 tadqiqotida 4 va 8-sinflarni baholashda barcha kontent va kognitiv domenlarga oid sinov ballarining maqsadli foizlari ko‘rsatilgan. 1-jadvalda TIMSS 2019 tadqiqoti doirasida to‘rtinchi va sakkizinchi sinflarni baholash uchun har bir mazmun va kognitiv sohalarga bag‘ishlangan sinov ballarining maqsadli foizlari ko‘rsatilgan.

To‘rtinchi va sakkizinchi sinflarda mazmun va kognitiv sohalarga bag‘ishlangan

TIMSS 2019 matematik baholashning maqsadli foizlari

1-jadval: To‘rtinchi va sakkizinchi sinflarda kontent va kognitiv domenlar yuzasidan TIMSS 2019 matematik baholashning maqsadli foizlari

Jadvaldan ham ko‘rinib turganidek, 4-sinfda 8-sinfga qaraganda sonlarga ko‘proq e’tibor beriladi. 4-sinf kontent domenida ma’lumot to‘plash, o‘qish va bajarishga ko‘proq e’tibor qaratilsa, 8-sinfda ma’lumotlarni talqin qilish, statistika va ehtimollik asoslariga urg‘u beriladi. Shuni ta’kidlash joizki, TIMSS tadqiqoti matematik muammolarni hal qilish bilan bog‘liq bir qator vaziyatlarni baholaydi, testlarning uchdan ikki qismi o‘quvchilardan qo‘llash va mulohaza qilish ko‘nikmalarini talab qiladi. Kognitiv domenlar 4 va 8-sinf uchun ham bir xil. Faqatgina 8-sinfda 4-sinfga nisbatan bilish domeniga kamroq va mulohaza yuritish domeniga ko‘proq e’tibor qaratiladi.

2-jadval: To‘rtinchi va sakkizinchi sinflarda TIMSS 2019 tabiiy fanlar bo‘yicha baholashning kontent va kognitiv domenlariga oid maqsadli foizlar

4 va 8-sinflar uchun tabiiy fanlarning kontent domenlari bir-biridan farq qiladi, bu esa har bir sinfda o‘qitiladigan tabiiy fanlarning o‘ziga xosligi va murakkabligiga bog‘liqdir. 4 va 8-sinf biologiya fanining analogi bo‘lgan hayot haqidagi fanga ko‘proq e’tibor qaratiladi. 8-sinfda fizika va kimyo fanlari alohida mazmun sohalari sifatida baholanadi va 4-sinfda bitta kontent domen sifatida baholanadigan fizikaga nisbatan ko‘proq e’tibor qaratiladi. Uchta kognitiv domen (bilish, qo‘llash, mulohaza yuritish) har ikkala sinf uchun bir xil bo‘lib, bunday tabiiy fanlarga oid tushunchalarni o‘rganish, so‘ngra ushbu tushunchalarni qo‘llash hamda ulardan foydalanib, mulohaza yurutish bilan bog‘liq bir qator kognitiv jarayonlar qamrab olinadi.

“Qo‘llash” kognetiv domeniga doir topshiriqlardan namunalar:

Natural sonlar

M4_19

Kemada 218 nafar yo‘lovchi va 191 nafar ekipaj a’zosi bor. Kemada qancha odam bor?

Javob:_________________

M4_20

Bo‘yoq 5 litrlikbankalarda sotiladi. Sanjarga 37 litr bo‘yoq kerak. U nechta banka sotib olishi zarur?

5 B)5 C) 7 D) 8

M4_21

600 ta kitobni har bir qutiga 15 tadan joylashtirish kerak. Nechta quti kerak bo‘lishini aniqlash uchun quyidagi keltirilgan qaysi amaldan foydalanish mumkin?

15 ga 600 ni qo‘shish C) 600 ni 15 ga ko‘paytirish

600 dan 15 ni ayirish D) 600 ni 15 ga bo‘lish

M4_22

Marjonada 50 ta zed bor. Har bir kitobning narxi 12 zed. Marjona qancha kitob sotib olishi mumkin?

Javob: __________________

M4_23

Poyezd ertalab soat 7 dan 52 minut o‘tganda birinchi shahardan chiqib, ikkinchi shaharga shu kuni 11 dan 06 minut o‘tganda yetib boradi. Poyezd qancha vaqt yo‘l yurgan?

Javob:___________________

M4_24

Poyezd Toshkentdan ertalab soat 8:45 da jo‘nadi. U Samarqandga 2 soat 18 minutda yetib keldi. Poyezd Samarqandga soat nechda yetib keldi?

11:15 B) 11:13 C) 11:03 D) 10:53

Bu mazmun sohalari to‘rtinchi va sakkizinchi sinflarda o‘qitiladigan ma’lumotlar bo‘yicha bir biridan farqlanadi. To‘rtinchi sinfda sakkizinchi sinfga qaraganda sonlarga ko‘proq e’tibor beriladi. Sakkizinchi sinfda to‘rtta tarkibiy qismdan ikkitasi: algebra va geometriyani tashkil qiladi. Odatda, ular boshlang‘ich sinfda alohida fan sifatida o‘qitilmagani uchun, to‘rtinchi sinfda harfli ifodalarning boshlang‘ich elementlari sifatida kiritilgan. To‘rtinchi sinf mazmun sohasida ma’lumot to‘plash, o‘qish va bajarishga ko‘proq e’tibor qaratilsa, sakkizinchi sinfda ma’lumotlarni talqin qilish, statistika va ehtimollik asoslariga ko‘proq e’tibor beriladi.

Shuni ta’kidlash lozimki, TIMSS tadqiqoti matematik muammolarni hal qilish bilan bog‘liq bir qator vaziyatlarni baholaydi, testlarning uchdan ikki qismi o‘quvchilardan qo‘llash va mulohaza qilish ko‘nikmalaridan foydalanishni talab qiladi. Kognitiv sohalar ikkala sinf uchun ham bir xil.

To‘rtinchi sinf bilan taqqoslaganda, sakkizinchi sinfda bilish sohasiga kamroq, mulohaza yuritish sohasiga esa ko‘proq e’tibor qaratiladi.

Ushbu qisqacha kirishdan so‘ng, qo‘llanmada to‘rtinchi sinf mazmun sohalari keltiriladi, ular uchta bo‘lim va har bir bo‘limdagi tadqiqot mavzularni o‘z ichiga oladi. Shundan so‘ng, TIMSS tadqiqotida matematika – sakkizinchi sinf mazmun sohasi tavsifi, so‘ngra to‘rtinchi va sakkizinchi sinflar uchun kognitiv sohalarini tavsiflashda davom etiladi.

Bolalar atrof-olam va unda o‘zlarining o‘rnini anglash borasida tabiatan qiziquvchan bo‘lishadi. Boshlang‘ich sinflarda tabiiy fanlar ta’limida bolalarning bunday qiziquvchanligi qo‘l keladi va ularni o‘zlari yashayotgan dunyoni muntazam tadqiq etish yo‘liga boshlaydi. Umumiy o‘rta maktab quyi sinf o‘quvchilarining tabiiy fanlar haqidagi tushunchalari shakllanib borar ekan, ularning o‘zlari va o‘z dunyolari to‘g‘risida qarorlarni ongli ravishda qabul qila olish ko‘nikmalari rivojlanib boradi, natijada ular voyaga yetganda ilmiy haqiqatni uydirmadan ajrata oladigan, muhim ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik muammolarning ilmiy asosini tushunishga qodir fuqarolar bo‘lishadi. Iqtisodiy o‘sish va hayot sifatini yaxshilash uchun zarur bo‘lgan innovatsiyalarga yetaklaydigan tabiiy fanlar, texnika va muhandislik sohalarida faoliyat yuritadigan malakali mutaxassislarga butun dunyoda talab ortib bormoqda. Ushbu talabni qondirish maqsadida mazkur sohalar bo‘yicha o‘quvchilarni ta’limning keyingi bosqichlariga tayyorlash juda muhimdir.

2.TIMSS 2019 TABIIY FANLAR QAMROV DOIRASI

Har bir sinfda TIMSS 2019 tabiiy fanlar baholash qamrov doirasi ikkita o‘lchovni qamrab oladi:

• mazmun sohasini o‘lchash, bunda baholanadigan fanning mazmuni aniq ko‘rsatiladi

• kognitiv sohani o‘lchash, bunda baholanadigan fikrlash jarayonlari aniq ko‘rsatiladi.

1-jadvalda to‘rtinchi va sakkizinchi sinflar uchun TIMSS 2019 tadqiqotining mazmun va kognitiv sohalarining barchasiga ajratilgan test sinovi vaqtining maqsadli foizlari keltirilgan.

2-jadval: To‘rtinchi va sakkizinchi sinflarda TIMSS 2019 tabiiy fanlar bo‘yicha baholashning kontent va kognitiv domenlariga oid maqsadli foizlar

4 va 8- sinflar uchun tabiiy fanlarning mazmun sohalari bir-biridan farq qiladi, bu esa har bir sinfda o‘qitiladigan tabiiy fanlarning o‘ziga xosligi va murakkabligiga bog‘liqdir. To‘rtinchi sinfda sakkizinchi sinf biologiya fanining analogi bo‘lgan hayot haqidagi fanlarga ko‘proq e’tibor qaratiladi. Sakkizinchi sinfda fizika va kimyo fanlari alohida mazmun sohalari sifatida baholanadi va unga to‘rtinchi sinfda bitta mazmun sohasi sifatida baholanadigan fizikaga nisbatan ko‘proq e’tibor qaratiladi. Uchta kognitiv soha (bilish, qo‘llash, mulohaza yuritish) har ikkala sinf uchun bir xil bo‘lib, bunda tabiiy fanlarga oid tushunchalarni o‘rganish, so‘ngra ushbu tushunchalarni qo‘llash hamda ulardan foydalanib, mulohaza yuritish bilan bog‘liq bir qator kognitiv jarayonlar qamrab olinadi.

Tabiiy fanlarda ilmiy amaliyot, o‘z tabiatiga ko‘ra, tabiiy fanlarda tadqiq etilayotgan soha bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgani sababli alohida baholanishi mumkin emas. To‘rtinchi va sakkizinchi sinflarda tabiiy fanlar yo‘nalishidagi TIMSS 2019 tadqiqotidagi ba’zi test topshiriqlari yordamida ushbu asosiy ilmiy amaliyotlarning bittasi yoki bir nechtasi, mazmun sohasida belgilab qo‘yilgan mazmun va kognitiv sohada belgilab qo‘yilgan fikrlash jarayonlari bilan birgalikda baholanadi. Ushbu qo‘llanmaning navbatdagi ikkita bo‘limida to‘rtinchi va sakkizinchi sinflar uchun TIMSS 2019 tabiiy fanlarning mazmun sohalari, undan keyin esa har ikkala sinfga oid kognitiv sohalarning tavsifi keltirilgan. Ushbu qo‘llanma ilmiy amaliyotlarning tavsifi bilan tugallanadi.

Tabiiy fanlar mazmun sohalari –4- sinf

To‘rtinchi sinfda tabiiy fanlar yo‘nalishidagi TIMSS tadqiqotining tabiiy fanlar mazmunini uchta asosiy mazmun sohalari belgilab beradi: hayot haqidagi fanlar, fizika fanlari va Yer haqidagi fanlar. 2-jadvalda TIMSS 2019 tadqiqotining tabiiy fanlar yo‘nalishida uchta mazmun sohasining har biri uchun test sinovining maqsadli foizlari ko‘rsatilgan.

2-jadval: To‘rtinchi sinflarda TIMSS 2023 tabiiy fanlar yo‘nalishi bo‘yicha baholashning mazmun sohalariga oid maqsadli foizlar

To‘rtinchi sinf mazmun sohalari Foiz

Hayot haqidagi fan 45%

Fizika 35%

Yer haqidagi fan 20%

Ushbu mazmun sohalarining barchasi bir nechta asosiy mavzu sohalarini qamrab oladi, o‘z navbatida, har bir mavzu sohasi bir yoki bir nechta mavzularni o‘z ichiga oladi. Har bir mavzuda qo‘shimcha ravishda aniq maqsadlar tasvirlangan bo‘lib, ular har bir mavzu doirasida o‘quvchilarning egallashi kutilayotgan bilim, ko‘nikma va malakalarini ifodalaydi. To‘rtinchi sinfda baholash jarayonida har bir maqsad baholash vositalari soni nuqtai nazaridan deyarli bir xil ahamiyatga ega. Maqsadlarni belgilashda qo‘llaniladigan fe’llar to‘rtinchi sinf o‘quvchilaridan kutilayotgan o‘zlashtirish darajasini ifodalashga mo‘ljallangan, ammo muayyan kognitiv sohani

o‘zlashtirish darajasini cheklashga qaratilmagan. Har bir maqsad uchta kognitiv soha (bilish, qo‘llash, mulohaza yuritish)dan biriga asoslangan holda baholanishi mumkin.

Hayot haqidagi fan

To‘rtinchi sinfda hayot haqidagi fanlarni o‘rganish o‘quvchilarga o‘zlarining tug‘ma

qiziquvchanligini ifodalash va ularni o‘rab turgan jonli tabiatni tushunishga imkon beradi.

TIMSS 2019 tadqiqotida hayot haqidagi fan beshta mavzu sohalari orqali ifodalanadi:

- organizmlarning o‘ziga xos xususiyatlari va ularda kechadigan hayotiy jarayonlar

- hayotiy sikllar, ko‘payish va irsiyat

- organizmlar, atrof-muhit va ularning o‘zaro munosabatlari;

- ekosistemalar;

- odam salomatligi.

To‘rtinchi sinfga kelib, o‘quvchilarda organizmlarga xos bo‘lgan umumiy xususiyatlar, ularning funksiyalari va organizmlarning boshqa organizmlar hamda o‘zlari yashayotgan muhit bilan o‘zaro munosabatlari haqida bilimlar bazasi shakllangan bo‘lishi kerak. Shuningdek, o‘quvchilar hayotiy sikllar, irsiyat va odam salomatligi bilan bog‘liq tabiiy fanlarga oid fundamental tushunchalarni bilishlari kerak, bu esa odam tanasi qanday ishlashini yuqori sinflarda yanada chuqurroq tushunishga olib keladi.

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, TIMSS xalqaro tadqiqoti o‘quvchilarning bilish, qo‘llash, mulohaza yurutish bilan bog‘liq bir qator kognitiv domenlardagi ta’lim yutuqlarini baholaydi. “Bilish” kognetiv domeniga o‘quvchidan raqamlar va oddiy geometric shakllarning xossalari bo‘yicha bilimga ega bo‘lishni, standart grafik va diagrammalardan ma’lumotlarni to‘g‘ri ajratib olishni talab qiluvchi matematik masalalar kiradi. Tabiiy fanlardan alohida organizmlar va moddalarning xossalari, hodisa va jarayonlar, tabiatshunoslikka oid atamalar va o‘lchov birliklari haqidagi bilim darajasini ko‘rsatish zarur. Matematika va tabiiy fanlardan ayrim test topshiriqlarini bajarishda o‘quvchilar turli hayotiy vaziyatlarga oid masalalarni yechish, jadvallar, diagrammalar va grafiklardagi ma’lumotlarni talqin qilish, eksperimental ishlarni bajarish ko‘nikmalarini namoyish etishlari zarur bo‘ladi

Tadqiqotni o‘tkazish va uni ishlab chiqishda dunyoning ko‘plab tadqiqot markazlari va professional tashkilotlari ishtirok etadilar: Ta’lim test xizmati (, AQSH), Kanada Statistika Markazi (), Ta’lim yutuqlarini baholash xalqaro assotsiatsiyasi Kotibiyati (IEA, Niderlandiya), Ta’lim yutuqlarini baholash xalqaro assotsiatsiyasining ma’lumotlarni qayta ishlash markazi (, Germaniya) va boshqalar. Shu bilan birga, turli mamlakatlar mutaxassislarining sa’y-harakatlarini muvofiqlashtirish uchun dunyoning yetakchi ekspertlaridan iborat maslahat qo‘mitalari tuzilgan. Barcha tadqiqotlar Boston kollejidagi TIMSS va PIRLS xalqaro tadqiqot markazi (, Boston College) tomonidan muvofiqlashtiriladi.

Oʻzbekistonda ushbu tadqiqot Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspektsiyasi huzurida Ta’lim sifatini baholash bo‘yicha xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish milliy markazi tomonidan tashkil etiladi TIMSS xalqaro tadqiqotining asosiy maqsadi boshlangʻich va oʻrta maktablarda matematika va tabiiy fanlar boʻyicha ta’lim sifatini qiyosiy baholashdan iborat.Tadqiqotda 4-8-sinf oʻquvchilarining ta’limdagi yutuqlari, jumladan, ularning nafaqat bilim va koʻnikmalari, balki fanlarga boʻlgan munosabati, qiziqishlari va oʻqishga boʻlgan motivatsiyasi ham baholanadi. Tadqiqot shunday tuzilganki, uning natijalari 4-sinf oʻquvchilari 8-sinfga oʻtganlarida, har 4 yilda ishtirokchi mamlakatlarda matematika va tabiiy fanlar boʻyicha taʼlim tendentsiyalarini kuzatib boradi. Shunday qilib, boshlang‘ich va o‘rta maktab o‘quvchilarining ta’lim yutuqlari, shuningdek, boshlang‘ich maktabdan o‘rta maktabga o‘tish davrida matematika va tabiatshunoslik ta’limidagi o‘zgarishlar nazorat qilinadi.

TIMSS 2011: 8-sinf o‘quvchilari uchun matematika natijalari

TIMSS 2011: 8-sinf oq‘uvchilari uchun tabiiy fanlar natijalari

Tadqiqot usullarining xususiyatlari

TIMSS tadqiqot usullarini ishlab chiqish uchun asos sifatida “TIMSS Assessment Frameworks and Specifications” hujjati ishlatiladi. Ushbu hujjatda matematika va tabiiy fanlar bo‘yicha ta’lim yutuqlarini baholashga, testlar va test topshiriqlarini ishlab chiqishga umumiy yondashuvlar belgilangan, matematika va tabiiy fanlardan tekshirilishi kerak boʻlgan tarkib, shuningdek, o‘quvchilar topshiriqlarni bajarishda ko‘rsatishi kerak boʻlgan kognitiv faoliyat turlari ham tavsiflaydi.

TIMSS xalqaro tadqiqot usullariga quyidagilar kiradi:

-ijobiy test natijalari;

-so‘rovnomalar (o‘quvchilar, o‘qituvchilar, ta’lim muassasasi ma’muriyati, ta’lim sohasidagi mutaxassislar, tadqiqot sifatini kuzatuvchilar uchun);

-uslubiy ta’minot (tadqiqotni tashkil etish va o‘tkazish bo‘yicha milliy koordinatorlar uchun qo‘llanma, maktab koordinatorlari uchun qo‘llanma, test o‘tkazish bo‘yicha qo‘llanma, topshiriqlarni bepul javoblar bilan tekshirish bo‘yicha qo‘llanma, ma’lumotlarni kiritish bo‘yicha qo‘llanma va boshqalar);

-dasturiy ta’minot (sinflar va o‘quvchilarni tanlash, ma’lumotlarni kiritish uchun).

Xalqaro testlar quyidagi tamoyillar asosida ishlab chiqiladi:

O‘quv va kognitiv faoliyatning sinovdan o‘tgan mazmuni va turlarini etarli darajada yoritish;

xalqaro testlar mazmunining aksariyat ishtirokchi mamlakatlarda o‘rganilayotgan materialga maksimal darajada muvofiqligi;

testlarning o‘zaro aloqasini ta’minlash;

tekshirilayotgan mazmunning matematika va tabiatshunoslik ta’limini rivojlantirish nuqtai nazaridan ahamiyati;

o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga muvofiqligi, test ishlab chiqilgan yutuqlarni baholash;

ommaviy tadqiqotlar uchun talablarga muvofiqligi.

O‘quvchilarning matematika va tabiiy fanlarga tayyorgarligini baholash uchun testlar (har bir variantda) ham matematika, ham tabiiy fanlar bo‘yicha topshiriqlarni o‘z ichiga oladi.

Natijalarni baholash

4 va 8-sinf o‘quvchilarining matematika va tabiiy fanlari bo‘yicha savodxonligini baholash uchun foydalaniladi.

4-8-sinf o‘quvchilari uchun matematika va tabiiy fanlar bo‘yicha xalqaro test sinovlari natijalari alohida qayta ishlanadi va tahlil qilinadi. O‘rganish natijalarini statistik qayta ishlash natijasida har bir o‘quvchiga matematika va tabiiy fanlardan topshiriqlarni bajarish uchun alohida 1000 balllik tizimda ball qo‘yiladi. 4 va 8-sinf o‘quvchilari uchun xalqaro natijalar shkalasi 1995- yilda tadqiqotda qatnashgan barcha mamlakatlarning o‘rtacha balllarining o‘rtacha qiymati 100 standart og‘ish bilan 500 sifatida qabul qilinganligini hisobga olgan holda tuzilgan. Barcha keyingi tadqiqotlar natijalari 1995-yil miqyosida ko‘rsatilgan, bu natijalarni taqqoslash va ularning o‘zgarishi tendentsiyalarini aniqlash imkonini beradi.

TIMSS-2011 tadqiqotida 60 ta davlatdan 600 000 ga yaqin o‘quvchilar ishtirok etdi. An’anaga ko‘ra, Angliya, Shotlandiya, Shimoliy Irlandiya, Belgiyaning fransuz tilida so‘zlashuvchi qismi, Gonkong va Tayvan davlatlari ta’lim tizimlaridagi sezilarli farqlar sababli, mustaqil ishtirokchilar sifatida ishtirok etganlar. Boshlang‘ich sinf bitiruvchilarining matematika va tabiiy yoʻnalishdagi fanlardan tayyorgarlik darajasini o‘rganish uchun 347 ta topshiriq (175 ta matematika va 172 ta tabiiy fanlardan) foydalanilgan. Ushbu topshiriqlardan 28 ta blok (14 ta matematika va 14 ta tabiiy fanlar bo'yicha) shakllantirilib, ularning har biri ikkita variantda ishlab chiqilgan. Hammasi bo‘lib 14 xil variant ishlatilgan. Xuddi shu printsipga ko‘ra, 8-sinf uchun ham 14 ta variant shakllantirilgan, ammo topshiriqlar soni ko‘proq 434 ta (217 ta matematika va 217 ta tabiiy fanlardan) boʻlgan. 4-sinflarda testni yechish uchun 72 daqiqa ( tanaffus bilan 2 ta test 36 daqiqadan) va 8-sinflar uchun 90 daqiqa (tanaffus bilan 2 ta test 45 daqiqadan) vaqt ajratilgan. 4-sinf o‘quvchilari uchun testning har bir variantida matematika va tabiiy fanlar bo‘yicha 39-51 ta, 8-sinf o‘quvchilari uchun esa 48-59 ta topshiriq belgilangan.

eTIMSS: TIMSS tadqiqotining kelajagi TIMSS 2019 tadqiqotida baholashlarni eTIMSS raqamli formatda o‘tkazish boshlanadi. eTIMSS tadqiqotida TIMSS matematika va tabiiy fanlar qamrov doiralarini keng miqyosda o‘lchash ta’minlanadi va IEA elektron baholash tizimlari tomonidan ta’minlanadigan samaradorlikning afzalliklaridan foydalaniladi. TIMSS 2019 tadqiqotida ishtirok etadigan mamlakatlarning qariyb yarmi kompyuter yordamida baholashga o‘tishi kutilmoqda. Qolgan mamlakatlar TIMSS tadqiqotini avvalgi baholashlarda bo‘lgani kabi qog‘oz va qalam formatida o‘tkazadi. Matematika va tabiiy fanlar qamrov doiralarini kengroq qamrab olish uchun eTIMSS 2019 tadqiqotiga PSI deb tanilgan muammolarni hal qilish va tadqiqotchilikka oid innovatsion topshiriqlar qo‘shimcha ravishda kiritiladi. PSIlarda real olam va laboratoriya sharoitlari simulyatsiya qilinadi, bunda o‘quvchilar matematik masalalarni hal qilish va ilmiy tajribalar yoki tadqiqotlarni o‘tkazish uchun amaliy ko‘nikmalar va mazmun sohasiga oid bilimlarini qo‘llashlari va integratsiya qilishlari mumkin. PSI topshiriqlari, masalan, binolarni loyihalash yoki o‘simliklarning o‘sish sharoitlarini o‘rganish, vizual jihatdan jozibali interaktiv vaziyatlarni o‘z ichiga oladi, bunda o‘quvchilarga muammoni hal qilish uchun bir qator bosqichlarni amalga oshirishning adaptiv va tezkor usullari taqdim etiladi.